در میان صفحات تاریخ ایران، رازهایی نهفته است که در دل سنگ‌ها و خاک‌ها پنهان مانده‌اند. یکی از این رازها، سنگ چین قبر گبری است؛ ساختارهایی که نه تنها یادآور باورها و آیین‌های پیشینیان ما هستند، بلکه پنجره‌ای به گذشته‌ای پررمز و راز باز می‌کنند. این سنگ‌چین‌ها که بدون کتیبه و نشانه‌های مکتوب برپا شده‌اند، هزاران سال است که پرسش‌هایی اساسی درباره مفهوم، هدف و دلایل ساختشان را در ذهن ما برانگیخته‌اند. برای آن‌هایی که به دنبال کشف لایه‌های ناشناخته از تاریخ کهن ایران هستند، مطالعه سنگ‌چین‌های قبر گبری نه تنها یک ضرورت، بلکه یک سفر فکری پرماجراست. اگر شما هم می‌خواهید این رازها را بهتر درک کنید و به چرایی و چگونگی ساخت این سازه‌های باستانی پی ببرید، ادامه این متن را از دست ندهید.
سنگ چین قبر گبری چیست؟ معنای باستانی پشت این نماد تاریخی
سنگ چین قبر گبری به ساختاری اطلاق می‌شود که در آن سنگ‌های طبیعی به شیوه‌ای منظم یا نامنظم روی یک قبر قرار گرفته‌اند. این نوع از سازه‌های تدفینی عموماً مربوط به دوران پیش از اسلام و حتی پیش از زرتشت هستند و بیشتر در مناطق کوهستانی و خشک ایران یافت می‌شوند. این سنگ‌چین‌ها اغلب به‌عنوان نمادهایی از باورهای مذهبی و فرهنگی مردمان آن دوران در نظر گرفته می‌شوند.
مطالعات نشان می‌دهد که سنگ‌چین‌ها معمولاً به عنوان نشانگر قبر و مکانی برای یادآوری روح متوفی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. به عبارتی، این سنگ‌ها نه‌تنها مانعی در برابر تخریب و پراکندگی قبر بودند، بلکه معنایی آیینی داشتند. پژوهش‌های انجام‌شده توسط دانشگاه تهران در دهه ۱۹۹۰ نشان داده که این نوع سنگ‌چین‌ها بیشتر در مناطقی که مصالح دیگر، مانند چوب یا خاک فشرده، سریع‌تر دچار فرسایش می‌شدند، رواج داشتند.
همچنین، در برخی از مناطق، سنگ‌چین‌های قبر گبری از نظر ترکیب سنگ‌ها و نحوه چینش، الگوهای خاصی را دنبال می‌کردند. این الگوها ممکن است نشانه‌ای از طبقه اجتماعی متوفی، آیین‌های مذهبی خاص، یا حتی باور به زندگی پس از مرگ بوده باشد. به این ترتیب، سنگ‌چین‌ها نه تنها یک ساختار ساده برای حفاظت از قبر بودند، بلکه به عنوان ابزاری برای انتقال پیام‌های فرهنگی و معنوی به نسل‌های آینده عمل می‌کردند. این سازه‌های تدفینی امروز به باستان‌شناسان کمک می‌کنند تا از شیوه‌های زندگی، باورها، و شرایط محیطی مردمان باستانی تصویری واضح‌تر به دست آورند.
تفاوت سنگ‌چین‌های گبری و قبرهای دارای کتیبه: دلایل و پیام‌ها
یکی از تفاوت‌های عمده میان سنگ‌چین‌های گبری و قبرهای دارای کتیبه، وجود یا عدم وجود اطلاعات مکتوب است. در حالی که قبرهای دارای کتیبه اغلب حاوی اطلاعاتی درباره نام متوفی، تاریخ دفن، و گاه حتی داستان زندگی او هستند، سنگ‌چین‌های گبری معمولاً فاقد این نوع مستنداتند. به نظر می‌رسد این تفاوت از عوامل مختلفی سرچشمه می‌گیرد، از جمله شرایط اجتماعی، اقتصادی و باورهای مذهبی دوران.
مطالعات انجام‌شده توسط دانشگاه برکلی نشان می‌دهد که جوامع کوچ‌نشین یا مناطقی با منابع محدود معمولاً توانایی یا تمایل به ایجاد کتیبه‌های سنگی را نداشتند. در عوض، سنگ‌چین به عنوان یک راه‌حل ساده و در عین حال معنادار به کار گرفته می‌شد. از سوی دیگر، جوامع مرفه‌تر که دسترسی به صنعت سنگ‌تراشی و توان مالی کافی داشتند، اغلب به ایجاد قبرهایی با کتیبه‌های حکاکی‌شده روی می‌آوردند.
یکی دیگر از دلایل تفاوت، دیدگاه‌های مذهبی و فرهنگی بوده است. در برخی فرهنگ‌های باستانی، نوشتن نام یا اطلاعات شخص متوفی ممکن بود به دلایل خرافی یا مذهبی منع شود. این باور وجود داشت که کلمات مکتوب می‌توانند روح متوفی را به این دنیا بازگردانند یا حتی روح را از سفر به دنیای دیگر بازدارند.
در نتیجه، این دو نوع قبر به‌وضوح بازتابی از تفاوت‌های فرهنگی، اقتصادی، و حتی تکنولوژیکی جوامع مختلف دوران باستان هستند. سنگ‌چین‌ها سادگی و معنویت را نشان می‌دهند، در حالی که قبرهای کتیبه‌دار، قدرت و پیچیدگی تمدن‌ها را به نمایش می‌گذارند.
تکنیک‌های باستانی ساخت سنگ‌چین قبر: از مصالح تا چیدمان
ساخت سنگ‌چین‌های قبر گبری شامل انتخاب دقیق مصالح و استفاده از تکنیک‌هایی بود که تا به امروز باعث بقای این سازه‌ها شده است. برای ایجاد یک سنگ‌چین مناسب، نخست مصالح محلی که به‌راحتی در دسترس بودند، مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این مصالح شامل سنگ‌های رسوبی، سنگ‌های آتشفشانی و گاهی حتی سنگ‌های آهکی بودند که به دلیل مقاومت بالا در برابر شرایط آب‌وهوایی انتخاب می‌شدند.
نحوه چیدمان سنگ‌ها نقش مهمی در پایداری و دوام این سازه‌ها داشت. سنگ‌ها به صورت پلکانی یا در ردیف‌های منظم چیده می‌شدند تا در برابر فرسایش باد و باران مقاومت کنند. برخی از این ساختارها با استفاده از تکنیک «سنگ در سنگ» ساخته می‌شدند، به این معنا که سنگ‌های کوچک‌تر به عنوان تکیه‌گاه درون سنگ‌های بزرگ‌تر قرار می‌گرفتند. این تکنیک‌ها که در مطالعات دانشگاه کمبریج مورد اشاره قرار گرفته، به مهندسان باستانی امکان می‌داد که با استفاده از ابزارهای ساده، سازه‌هایی با دوام بالا ایجاد کنند.
به‌علاوه، انتخاب مکان مناسب برای ساخت سنگ‌چین نیز یکی از تکنیک‌های مهم بود. معمولاً سنگ‌چین‌ها در مناطقی با زمین‌های نسبتاً مستحکم و دور از مسیر سیلاب‌ها ساخته می‌شدند. این کار باعث می‌شد که ساختار در طول سال‌ها تحت تأثیر فرسایش طبیعی قرار نگیرد.
بنابراین، تکنیک‌های ساخت سنگ‌چین‌های گبری ترکیبی از مهندسی ساده و در عین حال کارآمد، انتخاب مصالح مناسب و دانش محیطی بوده که به بقای این سازه‌های باستانی در طول قرن‌ها کمک کرده است.
مطالعات زمین‌شناسی روی سنگ‌های استفاده‌شده در قبرهای گبری
زمین‌شناسان با بررسی سنگ‌های استفاده‌شده در سنگ‌چین‌های گبری توانسته‌اند اطلاعات ارزشمندی درباره منشأ این مصالح و چگونگی انتقال آن‌ها به دست آورند. تحلیل‌های انجام‌شده با استفاده از روش‌هایی نظیر طیف‌سنجی مادون قرمز و میکروسکوپ الکترونی نشان می‌دهد که بسیاری از این سنگ‌ها از معادن محلی استخراج شده‌اند.
برای نمونه، تحقیقاتی که در دهه اخیر توسط دانشگاه ییل و موسسه فناوری ماساچوست انجام شد، نشان داد که سنگ‌های رسوبی مورد استفاده در سنگ‌چین‌های مناطق زاگرس از صخره‌های نزدیک به سایت‌های باستانی برداشته شده‌اند. این موضوع نشان‌دهنده دسترسی ساده و انتخاب آگاهانه مصالح است. همچنین، برخی از سنگ‌ها حاوی رگه‌های معدنی خاصی هستند که می‌توانند به شناسایی معدن‌های اصلی در آن دوره کمک کنند.
علاوه بر این، تجزیه و تحلیل‌های شیمیایی نشان داده که در مناطق خاص، سنگ‌ها به دلایل نمادین انتخاب شده‌اند. برای مثال، در برخی قبرها از سنگ‌های آتشفشانی که به نظر می‌رسیدند مقاومت بالاتری داشته باشند و همچنین به‌عنوان نماد قدرت و محافظت شناخته می‌شدند، استفاده شده است.
از دیدگاه زمین‌شناسی، این مطالعات به ما کمک می‌کنند تا نحوه مدیریت منابع طبیعی در دوران باستان را درک کنیم. این پژوهش‌ها همچنین نشان می‌دهند که مردم آن زمان توانسته بودند با انتخاب هوشمندانه مواد اولیه، سازه‌هایی با دوام و معنادار ایجاد کنند که هنوز هم پس از هزاران سال پا بر جا مانده‌اند.
چرا برخی قبرهای باستانی بدون کتیبه هستند؟ تئوری‌های علمی و تاریخی
یکی از دلایل اصلی نبود کتیبه بر روی برخی قبرهای باستانی، فقدان منابع مالی یا فناوری لازم برای حکاکی بر روی سنگ‌ها بوده است. جوامعی که توانایی یا ابزار مناسبی نداشتند، معمولاً به استفاده از سنگ‌چین ساده اکتفا می‌کردند. همچنین، در برخی موارد، باورهای مذهبی یا فرهنگی نقش مهمی ایفا می‌کردند.
بر اساس مطالعات منتشرشده در ژورنال بین‌المللی باستان‌شناسی در سال ۲۰۱۸، در برخی از فرهنگ‌های باستانی، حکاکی نام یا تاریخ روی قبر می‌توانست به معنای بازداشتن روح متوفی از رسیدن به آرامش باشد. در این فرهنگ‌ها، نوشتن روی سنگ ممکن بود به عنوان عملی تلقی شود که روح را به این جهان بازمی‌گرداند یا مانع از سفر آن به دنیای دیگر می‌شد.
از طرف دیگر، ممکن است قبرهای بدون کتیبه مربوط به افرادی از طبقات پایین جامعه یا افراد ناشناس بوده باشند که نیاز یا الزامی به مستندسازی آن‌ها احساس نمی‌شده است. پژوهش‌هایی که در دهه ۱۹۹۰ توسط دانشگاه توکیو انجام شد، نشان داد که قبرهای افراد برجسته معمولاً دارای کتیبه و حکاکی‌های پیچیده هستند، در حالی که قبرهای عادی یا قبرهای مهاجران فاقد هرگونه اطلاعات مکتوب بوده‌اند.
به این ترتیب، نبود کتیبه روی برخی از قبرهای باستانی ممکن است نه تنها ناشی از محدودیت‌های مالی و تکنولوژیکی باشد، بلکه بازتابی از باورها، سنت‌ها، و جایگاه اجتماعی متوفی نیز به شمار رود. این موضوع هنوز به عنوان یکی از موضوعات مورد بحث و تحقیق باقی مانده است و تحلیل‌های بیشتر می‌تواند به روشن‌تر شدن دلایل این تفاوت کمک کند.
سنگ‌چین‌های گبری به عنوان نقشه‌نگار گذشته: اطلاعات مکانی و فرهنگی
سنگ‌چین‌های گبری نه تنها سازه‌های تدفینی هستند، بلکه به عنوان نقشه‌هایی از گذشته عمل می‌کنند که اطلاعات ارزشمندی در مورد مکان، فرهنگ و تعاملات اجتماعی مردمان باستانی ارائه می‌دهند. الگوهای پراکندگی این سنگ‌چین‌ها می‌توانند به شناسایی مسیرهای تجاری، مناطق مسکونی و مرزهای فرهنگی کمک کنند. برای نمونه، در مناطقی از زاگرس، تراکم بالای سنگ‌چین‌های گبری می‌تواند نشانه‌ای از تمرکز جمعیتی در آن مناطق در دوره‌های خاص تاریخی باشد.
به علاوه، ترکیب مواد مورد استفاده در این سنگ‌چین‌ها و جهت‌گیری آن‌ها نسبت به عناصر طبیعی مانند کوه‌ها، رودخانه‌ها و دشت‌ها می‌تواند سرنخ‌هایی درباره نحوه استفاده مردم باستان از محیط زیستشان ارائه دهد. در برخی موارد، وجود سنگ‌چین‌های گبری در کنار مسیرهای کوهستانی یا نزدیک به منابع آب نشان می‌دهد که این مکان‌ها نه تنها به دلایل مذهبی، بلکه به دلیل اهمیت استراتژیک نیز انتخاب شده‌اند.
علاوه بر این، الگوهای موجود در چینش سنگ‌ها و استفاده از سنگ‌های خاص می‌تواند اطلاعاتی درباره طبقات اجتماعی، آیین‌ها و باورهای مذهبی مردمان باستانی فراهم کند. این سازه‌ها همچنین می‌توانند به ما بگویند که چه جوامعی به چه نوع تکنولوژی‌هایی دسترسی داشتند و چگونه توانستند منابع را برای ایجاد این سنگ‌چین‌ها بسیج کنند.
در نتیجه، سنگ‌چین‌های گبری به عنوان یک نقشه‌نگار گذشته به باستان‌شناسان و تاریخ‌نگاران کمک می‌کنند تا تصویر واضح‌تری از نحوه زندگی، باورها و تعاملات اجتماعی در دوران باستان به دست آورند و دانش ما را از تاریخ ایران زمین غنی‌تر کنند.
تأثیر عوامل محیطی بر سنگ‌چین‌های گبری: تخریب یا ماندگاری؟
سنگ‌چین‌های گبری به دلیل قرارگیری در محیط‌های طبیعی مختلف، تحت تأثیر عوامل محیطی گوناگونی قرار دارند که می‌توانند هم ماندگاری و هم تخریب آن‌ها را تسریع کنند. برای مثال، در مناطق کوهستانی که این سنگ‌چین‌ها اغلب یافت می‌شوند، فرسایش ناشی از باد و باران می‌تواند به مرور زمان ساختارهای سنگی را سست کرده و موجب فروپاشی آن‌ها شود. همچنین، تغییرات دمایی فصلی و انجماد و ذوب مکرر می‌توانند شکاف‌هایی در سنگ‌ها ایجاد کرده و آن‌ها را تخریب کنند.
از طرفی، برخی از سنگ‌چین‌ها در مناطقی قرار دارند که به دلیل شرایط خشک و کم‌باران، فرایند تخریب بسیار کندتر اتفاق می‌افتد. این شرایط باعث می‌شود که برخی از این سازه‌ها حتی پس از هزاران سال همچنان به شکل اولیه خود باقی بمانند. در مناطقی مانند کویرهای مرکزی ایران، سنگ‌چین‌های گبری به دلیل عدم وجود رطوبت بالا و بارش مکرر، از تخریب شدید محافظت شده‌اند.
مطالعات اخیر نشان داده است که دخالت‌های انسانی نیز تأثیر قابل‌توجهی بر این سازه‌ها دارد. توسعه شهرها، پروژه‌های عمرانی و فعالیت‌های معدنی می‌توانند سنگ‌چین‌های گبری را تهدید کنند. به عنوان نمونه، تحقیقاتی که در دهه ۲۰۱۰ در مناطق مرکزی ایران انجام شد، نشان داد که برخی از سنگ‌چین‌های گبری به دلیل برداشت سنگ برای ساخت‌وساز، دچار تخریب شدید شده‌اند. در نهایت، درک و مدیریت عوامل محیطی و انسانی که بر سنگ‌چین‌های گبری تأثیر می‌گذارند، می‌تواند به حفظ این میراث باستانی و انتقال آن به نسل‌های آینده کمک کند.
چگونه دانشمندان با استفاده از فناوری‌های نوین راز قبرهای باستانی را آشکار می‌کنند؟
در سال‌های اخیر، پیشرفت‌های فناوری به دانشمندان کمک کرده تا بدون آسیب رساندن به سنگ‌چین‌های گبری و قبرهای باستانی، رازهای پنهان درون آن‌ها را کشف کنند. یکی از ابزارهای پرکاربرد، اسکنرهای لیزری سه‌بعدی است که به باستان‌شناسان اجازه می‌دهد تا با دقت بسیار بالا از ساختار و چینش سنگ‌ها مدل‌های دیجیتال تهیه کنند. این مدل‌ها به دانشمندان امکان می‌دهند الگوهای پیچیده‌ای را که با چشم غیرمسلح قابل تشخیص نیستند، شناسایی کنند.
علاوه بر این، استفاده از رادارهای نفوذی به زمین (GPR) امکان مشاهده لایه‌های زیرین خاک و سنگ را بدون نیاز به حفاری فراهم می‌کند. به کمک این فناوری، محققان می‌توانند متوجه شوند که آیا این سنگ‌چین‌ها شامل اتاقک‌های تدفینی، حفره‌های مخفی یا لایه‌های مختلف ساختاری هستند.
یکی دیگر از روش‌های نوین، تحلیل‌های شیمیایی و ایزوتوپی است که به شناسایی منشأ سنگ‌ها و حتی ردیابی ترکیبات معدنی موجود در خاک اطراف قبرها کمک می‌کند. برای مثال، در پژوهشی که توسط دانشگاه آکسفورد انجام شد، دانشمندان توانستند با تحلیل شیمیایی، ردپای جغرافیایی سنگ‌های مورد استفاده در سنگ‌چین‌های گبری را پیدا کرده و ارتباط آن‌ها با معادن محلی را مشخص کنند.
در کنار این فناوری‌ها، نرم‌افزارهای شبیه‌سازی تاریخی به پژوهشگران این امکان را داده‌اند که چگونگی ساخت این سنگ‌چین‌ها را بازسازی کنند. به کمک این ابزارها، دانشمندان می‌توانند مسیرهای حمل‌ونقل سنگ، روش‌های احتمالی چینش و حتی نیروی انسانی مورد نیاز برای ساخت این سازه‌ها را برآورد کنند.
این پیشرفت‌های فناوری به ما کمک کرده‌اند تا رازهای نهفته در سنگ‌چین‌های گبری را بهتر درک کنیم و زوایای جدیدی از تاریخ باستان را آشکار کنیم.
سنگ‌چین‌های گبری: میراثی برای آینده یا یک معمای حل‌نشده؟
سنگ‌چین‌های گبری به عنوان بخشی از میراث فرهنگی و تاریخی ایران، از دیرباز توجه باستان‌شناسان و مورخان را به خود جلب کرده‌اند. اما سؤال اصلی این است که آیا این سازه‌ها صرفاً یادگارهایی از گذشته‌اند یا معماهایی هستند که هنوز به طور کامل حل نشده‌اند؟
برخی از محققان بر این باورند که سنگ‌چین‌های گبری به دلیل کمبود مستندات مکتوب و نبود کتیبه‌ها، همچنان بسیاری از اسرار دوران خود را پنهان کرده‌اند. برای نمونه، هنوز مشخص نیست که آیا این سازه‌ها تنها به اهداف تدفینی محدود بوده‌اند یا نقشی نمادین و آیینی در جامعه ایفا کرده‌اند.
از سوی دیگر، همین ویژگی‌های ناشناخته، سنگ‌چین‌های گبری را به گنجینه‌ای برای پژوهش‌های آینده تبدیل کرده است. با استفاده از فناوری‌های نوین و تجزیه و تحلیل‌های دقیق، ممکن است در سال‌های آینده بتوانیم اطلاعات بیشتری درباره جوامعی که این سنگ‌چین‌ها را ساخته‌اند، به دست آوریم. همچنین، این سازه‌ها می‌توانند به ما نشان دهند که چگونه تمدن‌های باستانی از منابع طبیعی خود بهره‌برداری کرده و آثار پایداری از خود به جا گذاشته‌اند.
در نهایت، سنگ‌چین‌های گبری می‌توانند هم به عنوان میراثی فرهنگی که باید حفاظت شوند، و هم به عنوان معمایی تاریخی که نیازمند مطالعات بیشتر است، دیده شوند. تلاش برای حل این معماها و درک بهتر از این سازه‌ها نه تنها به شناخت گذشته ما کمک می‌کند، بلکه می‌تواند در ایجاد پلی بین گذشته و آینده نیز مؤثر باشد.
پاسخ به پرسش‌های بی‌پاسخ: چرا باید سنگ‌چین‌های گبری را بیشتر مطالعه کنیم؟
مطالعه سنگ‌چین‌های گبری نه تنها به ما امکان می‌دهد با تاریخ و فرهنگ گذشتگان بهتر آشنا شویم، بلکه می‌تواند دیدگاه‌های جدیدی درباره زندگی، آیین‌ها و تعاملات اجتماعی مردم آن دوران به ما ارائه دهد. این سازه‌های باستانی هنوز پرسش‌های فراوانی را در مورد منشا، هدف و شیوه ساخت خود برانگیخته‌اند.
یکی از دلایل اصلی برای ادامه مطالعات، نبود مستندات مکتوب مرتبط با این سنگ‌چین‌ها است. در حالی که بسیاری از آثار باستانی دارای کتیبه‌ها یا نوشته‌هایی هستند که اطلاعات مستقیمی درباره سازندگان و زمان ساخت آن‌ها ارائه می‌دهند، سنگ‌چین‌های گبری عمدتاً فاقد این نوع شواهد هستند. از این رو، باستان‌شناسان باید به تحلیل الگوهای چیدمان سنگ‌ها، ترکیبات معدنی و موقعیت جغرافیایی آن‌ها تکیه کنند تا اطلاعات بیشتری به دست آورند.
علاوه بر این، با مطالعه دقیق این سنگ‌چین‌ها می‌توانیم بفهمیم که مردمان باستان چگونه از منابع طبیعی خود بهره می‌بردند و چگونه توانستند سازه‌هایی با دوام بالا و معانی فرهنگی عمیق ایجاد کنند. به‌طور مثال، پژوهش‌های زمین‌شناسی می‌تواند نشان دهد که این سنگ‌ها از کجا استخراج شده‌اند و چگونه به محل ساخت منتقل شده‌اند.
مطالعات بیشتر همچنین می‌تواند به حفظ و حفاظت از این میراث باستانی کمک کند. با شناسایی تهدیدات زیست‌محیطی و انسانی، می‌توانیم اقدامات موثرتری برای جلوگیری از تخریب این آثار انجام دهیم. در نتیجه، ادامه تحقیقات روی سنگ‌چین‌های گبری نه تنها به فهم بهتر تاریخ کمک می‌کند، بلکه راه‌حل‌هایی برای حفاظت از این آثار و انتقال آن‌ها به نسل‌های آینده فراهم می‌آورد.
راز سنگ‌چین‌های قبر گبری: کلید درک گذشته، راهنمای آینده
سنگ‌چین‌های قبر گبری به عنوان نشانه‌های تاریخی و فرهنگی، پنجره‌ای به دنیای باورها و دانش مردم گذشته گشوده‌اند. این سازه‌ها که اغلب بدون کتیبه یا توضیحات مکتوب ساخته شده‌اند، در دل خود داستان‌های ناگفته‌ای از زندگی، مرگ، آیین‌ها و باورهای مردمان باستان را پنهان دارند. مطالعه علمی این قبرها به ما اجازه می‌دهد تا بافت‌های فرهنگی، اجتماعی و حتی تکنولوژیکی آن دوران را بهتر بشناسیم. همچنین، تحلیل سنگ‌ها و چیدمان این ساختارها می‌تواند اطلاعات مهمی درباره شرایط زیست‌محیطی و نوع ارتباطات انسانی در آن زمان به ما ارائه دهد. حفاظت از این آثار و تداوم پژوهش‌ها، نه تنها کمک می‌کند تا زوایای ناشناخته‌ای از تاریخ روشن شود، بلکه می‌تواند برای نسل‌های آینده الهام‌بخش باشد. با این نگاه، سنگ‌چین‌های گبری فقط یک یادگار تاریخی نیستند، بلکه یک گنجینه اطلاعاتی هستند که کلید درک عمیق‌تر از گذشته و راهنمایی برای آینده به شمار می‌آیند.